Chanoeka (Hebr. חנוכה) betekent letterlijk ‘inwijding’.
Chanoekawordt ook wel het feest van de lichtjes of lichtfeest genoemd. Het Chanoekafeest duurt acht dagen en het verwijst naar een bijzondere gebeurtenis in het jaar 164 voor de gewone jaartelling.
Het verhaal van Chanoeka
Het verhaal van Chanoeka speelt zich af rond 160-170 voor de gewone jaartelling.
Antiochus IV Epiphanes, de koning van Syrië, heerste over een groot gebied van het Midden-Oosten waaronder het huidige Israël. Antiochus was een wrede heerser die alles verbood wat niet paste binnende Griekse cultuur. Ook het Joodse volk moest zich van hem aan de Griekse cultuur onderwerpen. Joden mochten niet langer hun geloof belijden. Zij mochten niet meer uit de Bijbel lezen en het was verboden om de joodse feestdagen en de sjabbat te vieren. Later werden de joden ook gedwongen om heidense altaren op te richten in o.a. de joodse Tempel. Daar moesten zij onreine dieren offeren aan Baal Ha’sjamaim, de Syrische versie van de Griekse god Zeus.
Juda de Makkabeeër
Als gevolg van deze onderdrukking begon een kleine groep joden een opstand tegen het leger van Antiochus. De groep werd geleidt door Juda (Jehoeda) de Makkabeeër. De groep was succesvol en verwierf steeds meer aanhangers. Zeveroverden steeds meer stukken land terug uit de handen van de Griekse bezetter. De manschappen van Juda de Makkabeeër kregen hierdoor al snel de bijnaam ‘de Makkabeeërs’. Na drie jaar bloedige strijd bereikten de Makkabeeërs Jeruzalem en was het leger van Antiochus definitief verslagen.
De herinwijding van de Tweede Tempel
Toen Juda en zijn manschappen de Tempel binnenkwamen zagen zij dat de Grieken alles vernield hadden. De joodse Tempel was ontheiligd en moest opnieuw ingewijd worden. Alle afgodsbeelden en onreine dieren moesten uit de Tempel verwijderd worden en er moest een nieuw altaar komen.
Het wonder van het olielampje
Ook de menora, de zevenarmige kandelaardie in de Tempel stond, moest worden gereinigd en weer opnieuw worden aangestoken. De menora brandde op zeven olielampjes. De oliein deze lampjes moet koosjer zijn, dat wil zeggen op eenrituele wijze bereidde en gezuiverde olijfolie. De gezuiverde olie zat in kruikjes die door de hogepriesterswaren voorzienvan een keurzegel. De Grieken hadden echter alle zegels van de kruikjes verwijderdwaardoor niet met zekerheid gezegd kon worden dat de inhoud koosjer was.Er was nog slechts één oliekruikje voorradig dat nog wél verzegeld was. Maar metde olie uit dit kruikje zou de menora slechts één dag kunnen branden. Toch besloten de Makkabeeërs het enige verzegelde oliekruikje aan te breken en te gebruiken om de menora mee aan te steken. Als door een wonder brandde de menora acht dagen lang op dit ene kruikje. Het was precies de tijd die nodig was om nieuwe olie te persen en koosjer te maken.
Met Chanoeka worden twee zaken gevierd
Als eerste natuurlijk de herinwijding van de Tweede Tempel door Juda de Makkabeeër en het wonder van de olie die acht dagen brandde. Als tweede het verzet en de militaire overwinning van het Joodse volk op de Griekse bezetters. Het Chanoeka feest staat daarom ook symbool voor het behoud van de eigen joodse identiteit en is daardoor bij zowel religieuze alsook seculiere joden een populair feest.
Gebruiken tijdens Chanoeka
Chanoeka duurt acht dagen. Men gebruikt op Chanoeka een speciaal soort menora, namelijk een met acht armen i.p.v. zeven. Deze menora wordt ook wel chanoekia genoemd. Elke avond wordt er één extra kaarsje in de chanoekia aangestoken. Op de eerste avond brandt er één kaarsje, op de tweede avond branden er twee en op de achtste avond branden ze alle acht. De kaarsjes staan symbool voor de acht dagen dat de menora in de Tempel kon blijven branden op slechts één kruikje olie. Iedere dag wordt er één extra kaarsje in de chanoekia gezet en aangestoken. De kaarsjes worden van rechts naar links neergezet maar van links naar rechts aangestoken. Op deze manier wordt het laatst bijgeplaatste kaarsje dus als eerste aangestoken. Het is gebruikelijk dat de chanoekia in het raamkozijn wordt geplaatst zodat deze vanaf de straat zichtbaar is.
Latkes en soefganiot
TijdensChanoeka is het gebruikelijk om in gerechten olijfolie te gebruiken. Men eet in olijfolie gebakken aardappelpannenkoekjes (latkes) en met jam gevulde oliebollen (soefganiot).
Chanoeklaas
Chanoeka is ook een tijd waarin men elkaar cadeautjes geeft. Volgens traditie krijgen de kinderen wat geld waarvan zij een deel aan liefdadigheid (tsedaka) moeten besteden. In België en Nederland vieren veel joodse gezinnen Chanoeka i.p.v. het Sinterklaasfeest. Met Chanoeka worden dan cadeautjes gegeven i.p.v. geld. Deze mengvorm van Chanoekamet Sinterklaas wordt daarom ook wel Chanoeklaas genoemd.
De dreidel
De dreidel of sevivon is een vierzijdig tolletje waar tijdens Chanoeka mee gespeeld wordt.
Op elk van de vier zijden van de dreidel staat een Hebreeuwse letter te weten: Noen, Giemel, Hee en SJien. Deze letters staan voor de woorden Nes Gadol Haja Sjam, wat betekent: ‘een groot wonder gebeurde daar’. In Israël is de letter Sjien vervangen door de letter Po waardoor de vertaling in Israël wordt: ‘een groot wonder gebeurde hier’.
Het spel met de dreidel draait om een pot met geld of snoepgoed. Om beurten draait men de dreidel. De letter die bovenkomt bepaalt wat iemand krijgt.
Noen: je krijgt niets.
Giemel: je krijgt de gehele pot.
Hee: je krijgt de helft van de pot.
Sjin: je moet iets bijleggen in de pot.
Het spel stopt zodra iedereen blut is, behalve de winnaar.
Tijdens de Grieks-Syrische bezetting mochten de joden niet aan Bijbelstudie doen.
De joodse kinderen studeerden vaak in het geheim in groepjes. Wanneer zij werden betrapt deden zij net alsof zij een onschuldig spelletje speelden. Vanuit deze achtergrond is het spel met de dreidel ontstaan.
Wetenswaardigheden
De Bijbel
Het feest van Chanoeka is het enige joodse feest dat geen Bijbelse oorsprong heeft. De boeken over de Makkabeeën zijn niet opgenomen in de Hebreeuwse Bijbel, de Tenach, maar zijn in het Grieks overgeleverd als apocriefe teksten.
Antiochus de Gek
Antiochus IV Epiphanes werd vanwege zijn wreedheid, door de joden ook wel Antiochus Epimanes (Grieks voor ‘de gek’) genoemd. Antiochus overleed tijdens het hoogtepunt van de strijd aan een ziekte. Juda de Makkabeeër kwam om tijdens de strijd.
Jehoeda de Hamer
Jehoeda de Makkabeeër betekend letterlijk Jehoeda de Hamer. De naam Maccabi wordt in Israël veel gebruikt in namen van instellingen, sportclubsen producten. Een voorbeeld hiervan is de voetbalclub Maccabi Tel Aviv.
Gelijkenissen met Kerst
Chanoeka en Kerst zijn beiden ‘lichtfeesten’.De menora ziet men rond de Kerst ook bij veel niet-joodse mensen voor het raam staan. Zowel met Chanoeka als Kerst is het de traditie om in olie gebakken of gefigureerde lekkernijen te eten.
Het verschil tussen de menora en de chanoekia
De menora is oorspronkelijk een gouden kandelaar of luchter die in het Heilige deel van de Tabernakel en in zowel de 1e en 2e Tempel stond. De menora heeft zeven armen. Het is één van de oudste symbolen voor het jodendom. Volgens de Hebreeuwse Bijbel moest Mozes van God een zevenarmige kandelaar laten maken en deze plaatsen in de Tabernakel. De menora zou de brandende braamstruik symboliseren die Mozes zag op de berg Sinaï. Ook staat het symbool voor de zeven scheppingsdagen.
Waar het getal zeven staat voor de perfectie van de schepping staat het getal acht voor het bovennatuurlijke; de macht boven de aardse schepping.
De achtarmige menora wordt ook wel chanoekia genoemd omdat deze alleen tijdens Chanoeka gebruikt wordt. De chanoekia bestaat uit acht armen plus één extra in het midden welke de sjamasj (dienaarkaars) genoemd wordt. Met deze extra kaars steekt men de overige kaarsjes aan.
Chanoeka in Nederland en andere landen
De laatste jaren wordt het chanoekafeest over de hele wereld in steeds meer grote steden publiekelijk gevierd met het ontsteken van een grote menora in aanwezigheid van bestuurders en burgemeesters. In Nederland gebeurd dit dikwijls op de Dam in Amsterdam.
